ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

LII Татко, вдлабен во потрагата по турските заемки, според последниот договор со Камилски, чувствуваше дека влегува во процес на кој не му се гледа замислениот крај.

Татко потоа ја посочи честата употреба во балканските јазици и на турските заемки: џиггер, џигерица, на турски cier (од персиско потекло igеr) и полукалките бел и црн џиггер (на турски аkсiеr и kаrасiеr); дамар, со значење, вена, жила, крвен сад, пулс, на турски damar, го има непроменет во балканските јазици; сурат, лице, образ, физиономија, со потекло од арапскиот збор suret, во повеќе балкански јазици постои како сурат; чере, за разлика од зборот сурат, се употребува за означување изглед на лицето, израз) и други.

Се разбира, нема други, но овдешните Сефарди на исти заемки во балканските јазици им давале и посебно значење.

И карактерот на турските заемки е во зависност од влијанието.

Најпрвин од редот на тие зборови Татко ја истакна турската заемка бубрег, со потекло од турскиот збор, во вулгарна варијанта bbrеk, а во книжевна brеk.

Тој добро знаеше дека развивањето на писмениот македонски јазик, потоа зацврстувањето на литературниот јазик по војната, одиграа можеби решавачка улога во судбината на турските заемки во македонскиот јазик.

Татко ги истакнуваше зборовите кои со векови опстанале во балканските јазици, не можејќи да бидат истиснати од нови зборови и сметаше дека на листата треба да бидат истакнати тие зборови, што беше во спротивност со првичната концепција.

На Татко му преостануваше според последниот договор со Камилски да се справи со турските заемки кои во балканските јазици се однесуваат на човекот.

На Камилски, внимателно следен од Татко, колку и да настојуваше да биде лапидарен во изборот на заемките за османскотурската гастрономија, како што ја именуваше претходно самиот, му преостануваа уште многу, многу зборови извлечени од речниците, книгите, народните кажувања, кои ги забележуваше во своите големи патувања во земјата со еден стар германски магнетофон, купен на старо на скопскиот Бит-пазар.

Тој првин се соочи со турските заемки во христијанските текстови и молитви, кои првин му се видоа невозможни, неприродни.

Татко потоа се задржа на турски заемки од роднинската терминологија кои и денес се во употреба во балканските јазици, коишто посебно се должат на заедничката патријархална традиција.

Климент Камилски во својата темелна потрага по турските заемки, најмногу поаѓајќи од својот мајчин македонски јазик, а потоа и од балканските, во духот на својата првична замисла да се справи со опасните турцизми, се задржа на заемки кои често се среќаваат во разговорниот јазик (повеќето придавки) што се употребуваат како грди, срамни изрази.

Татко се залагаше за сосем подруг пристап во нивната работа, сакаше да ја сведе судбината на турските заемки на универзален процес својствен за сите јазици на Балканот и во светот.

Тој ќе ги издвои следните најраспространети заемки: ќересте, градежен материјал (од персиски kereste); зајре, се употребува за означување градежен материјал, но и за храна, јадење, прехранбени артикли (од арапски zahire); тула, тугла, печена, фабричка цигла (преку грчки, односно латински tula); ќерпич, непечена, туку сушена цигла.

Оваа заемка беше добро вкоренета во неколку балкански јазици (на романски bobric, на српски и бугарски бубрегг, на албански bubrek) и покрај постоењето на синоними.

Минувајќи низ Камениот мост од западниот кон источниот дел на градот, во потрага по турските заемки задржани уште во живот, Татко и Камилски се движеа со бавен ритам, за разлика од луѓето со забрзани чекори од обете страни на мостот.

LIX Татко го затекна својот пријател Камилски во својата библиотека тажен, наведнат над своите речници, во потрага по последните турски заемки од речниците.

Климент Камилски располагаше со студијата на Петар Скок, Restes de la langue turque dans les Balkans, објавена, во белградската Меѓународна ревија за балкански студии во 1934-1935 година, подоцна успеа да го најде штотуку излезениот речник во 1957 година во Сараево на Абдулах Шкаљиќ, Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj knjizevnosti Bosne i Hercegovine, во кој биле обработени осум илјади турски заемки.

Секој збор одвлекуваше во непредвидлива семантичка стапица, од која не можеше да се излезе лесно.

Вообичаено ознаките за деловите на телото ретко се случува да се од странско потекло, но сепак Татко најде необично голем број како во својот албански мајчин јазик, така и во македонскиот мајчин јазик на Климент Камилски, како и во другите балкански јазици.

Меѓу многуте тој ги издвои: абдал од арапски abdal, азган, аирс`з од турски хаирсиз, ајван турски hayvan, ајљаз од турски haylaz, арамија од турски harami, аџамија од персиски acemi, баксуз од турски bahtsiz, будала од арапски budala, билмез од турски bilmez, дембел од турски dembel, едепсаз од турски edfipsiz, зевзек од турски zevzek, катил од арапски katil, копук од турски kopuk, курназ од турски kurnaz, маскара од арапски maskara, муфтеџија од турски mfteci, намќор од персиски namkr, пезевенк од турски pezevenk, резил од арапски rezil, сарош од персиски sarhoş, тамавќар од арапско-персиски tamahkar, туткун од турски tutkun, ќелепур од турски kelepir, ќерата од турски kerata, угурсуз од турски ugursuz; шејтан (ѓавол) од арапски şeytan; шерет од арапски şeret; шапшал од турски şapşal и други.

Старословенски зборови, па дури и зборови од грчко потекло, особено од крајот на XVI век, се заменуваат во црковните текстови.

Зборот со турско посредство стигнал од персиски, во кој придавката cini значи кинески, односно порцелан, но со оглед на тоа дека тој исклучиво доаѓал од Кина, која на персиски се нарекува Cin.

Камилски беше посебно импресиониран од бројот на турските заемки од областа на градежните материјали кои навлегле во балканските јазици од кои некои се употребуваат и денес.

Во еден момент, филозофски настроениот Камилски му рече на Татко: Што би претставувал човекот без потрагата по мистеријата, по апсолутното, без метафизиката?

Речиси слична судбина имаа и турските заемки бут, горниот дел на ногата (на турски bud, на романски but, butura, на новогрчки buti итн.); табан, стапало (од овој збор потекнува заемката дустабанлија, на турски dztаbаn, што значи рамно стапало).

Камилски најде и низа други турски заемки кои си го свршиле своето во балканските јазици, но чие значење не можеше лесно да исчезне, задржано или во усната и писмената народна меморија или на недоискажаното во новите зборови.

Во проучувањето на турските заемки, односно турцизмите (во нив влегуваат и примените арапски и персиски зборови), веќе биле произнесени научници, чии трудови се наоѓаа и во библиотеките на Татко и на Камилски.

Се чувствуваше како во луда трка по туѓите заемки кои се криеја во редовите на страницата на книгата, на моменти се чувствувал како со перото меч ја разбива пајажината во која се криеја старите зборови, со веќе потрошено значење, според многумина.

Климент Камилски, иако добро знаеше дека Татко пренесува мисли од книги за смислата на постоењето или непостоењето на турските заемки во балканските јазици, со кои како да сакаше да ја релативизира нивната акција, остануваше упорен на своите аргументи да ја продолжат мисијата.

Со текот на времето, со залетот на мислата и имагинацијата, својствена за големите автодидакти, размислувајќи за жилавото одржување и преживување на османско-ориентално-турските заемки, сѐ повеќе размислуваше да го заврши проектот за Историјата на Балканот низ падовите на империите, запуштен на времето, најмногу поради немоќта да се соочи со јаничарството и јазиците во долговечното османско владеење.

Турските заемки стануваа стапици каде требаше нешто да земат, а без да бидат земени самите.

За тоа сведочат и големиот број турски заемки со различно значење кои биле преземени во јудеошпанскиот што се говорел во Македонија, но и во другите средини на Балканот.

Камилски посебно го задржа своето внимание на турската заемка чинија (танир, пајнца), со потекло од персиски çini, откривајќи дека со ова име на Балканот долго време се нарекувал и самиот порцелан (најпрефинетиот вид на керамиката, т.н. бело злато). Зошто? се прашуваше Камилски.

Татко го најде и другото значење на зборот табан на турски, кое се однесувало на железниот дел на пушката помеѓу кундакот и цевката, кој се прави од посебен вид железо, познат на турски како taban или namli.

Тој се определи за разглед со Татко и на заемките со почеста употреба во балканските јазици како: фодул, фодулук, мурдар (гнасен, нечист), фајда (корист, полза), шаитлак (доказ, свидетелство).

Веројатно се работи за исти турски заемки кои се преземени и во другите балкански јазици? запраша Камилски.

Од безалкохолните пијалаци и денес се среќаваат турските заемки: салеп (од арапски sahleb), чај (од персиски ау), кафе, каве (од арапски kahve) и други...

Тој набргу ги сподели своите нови дилеми, откако Камилски ги изнесе резултатите од својот последен извештај: Колку и да работиме, внесено и вредно, ние тешко ќе стигнеме до нашата вистинска цел: да минеме низ јазичното чистилиште на сите турцизми во балканските јазици и да ја утврдиме листата на стоте (без)опасни зборови?

Веруваа дека идеите ќе ги зајакнуваат најнеочекуваните зборови, посебно од редот на туѓите заемки.

Како најкарактеристична заемка го истакна зборот сој, со значење род, племе, потекло, сорта (од турскиот збор soy); лагаб, прекар, односно фамилијарно име, со потекло од арапскиот збор lgab; арка, грб, протекција (во преносна смисла), заштита, со честа употреба во балканските јазици (турски arka); евлад, чедо, дете (од арапски evld), дост, пријател (персиски dost), душман, непријател, противник (од персиски dmen),на новогрчки dusmanis, во иста форма и во другите балкански јазици; асија, крвен непријател, од арапски si; кардаш, брат, другар, од турски karda; јаран, пријател и другар, но и љубовник, еквивалентен збор на оваа турска заемка би бил зборот побратим, како и посестрима; јолдаш, и овој збор се употребува со значење на другар, сопатник, пријател, од турски jolda Камилски внимателно и трпеливо го следеше Татковото реферирање на турските заемки за коишто беше задолжен, очекувајќи да ги назначи неподобните, но неговиот избор како да одеше во обратна насока.